شهر تفلیس در گرجستان چگونه شکل گرفت؟

شهر تفلیس در گرجستان، در قرن پنجم میلادی توسط پادشاه واختانگ یکم (گرگاسالی) بنا نهاده شد. کشف چشمه های آب گرم در محل کنونی شهر، جرقه اصلی برای ساخت این پایتخت کهن را زد و نام «تفلیس» نیز ریشه در همین چشمه های گرم دارد. این شهر از همان ابتدا به دلیل موقعیت استراتژیک خود، به مرکزی مهم در منطقه قفقاز تبدیل گشت.

سفر به شهرهای کهن، تجربه ای است که مرزهای زمان را درمی نوردد و روح کنجکاو انسان را به دل تاریخ می برد. در میان پایتخت های پرجنب وجوش و مملو از روایت های هزارساله، تفلیس گرجستان همچون جواهری می درخشد که هر گوشه از آن داستانی برای گفتن دارد. این شهر، که امروز با خیابان های سنگفرش و بافت تاریخی چشم نوازش دلبری می کند، پیشینه ای غنی دارد که از دل افسانه ها و وقایع تاریخی سر برآورده است. برای درک هویت امروز این شهر، باید به ریشه های آن بازگشت و روایت شکل گیری آن را از ابتدا مرور کرد؛ روایتی که ترکیبی از کشف های شگفت انگیز، دوراندیشی پادشاهان و موقعیت جغرافیایی بی نظیر است.

مقدمه: تفلیس؛ شهری با قلب تپنده تاریخ و افسانه های کهن

تفلیس، پایتخت گرجستان، نه تنها قلب اقتصادی و فرهنگی این کشور است، بلکه گنجینه ای از تاریخ و افسانه ها را در خود جای داده. هر بنا، هر کوچه و هر چشم انداز طبیعی آن، داستانی از فراز و نشیب های دوران باستان تا امروز را بازگو می کند. وقتی در خیابان های پرپیچ وخم شهر قدیمی تفلیس قدم می زنیم، حس می کنیم که زمان به عقب بازگشته و می توانیم ردپای پادشاهان، بازرگانان و مردمان عادی را در این شهر تاریخی ببینیم. اما چگونه این شهر که امروز ما آن را می شناسیم، شکل گرفت؟ چه اتفاقاتی در گذشته دور دست به دست هم دادند تا تفلیس از یک مکان ناشناخته به پایتختی مهم در منطقه قفقاز تبدیل شود؟ پاسخ این سوالات در لابه لای افسانه های کهن و وقایع تاریخی نهفته است که در ادامه به سفری دل انگیز در دل آن ها می رویم تا روایت شکل گیری تفلیس را، از اولین جرقه ها تا تبدیل شدنش به یک مرکز تمدنی مهم، بازگو کنیم.

افسانه بنیان گذاری: روایت واختانگ گرگاسالی و چشمه های گرم

شاید جذاب ترین بخش تاریخ هر شهری، داستان بنیان گذاری آن باشد؛ روایتی که اغلب با چاشنی افسانه آمیخته شده و به آن رنگ و بویی خاص می بخشد. داستان شکل گیری تفلیس نیز از این قاعده مستثنا نیست و با نام واختانگ اول گرگاسالی، پادشاه قدرتمند ایبریا در قرن پنجم میلادی، گره خورده است.

شکار پادشاه و کشف شگفت انگیز

افسانه چنین می گوید که روزی واختانگ گرگاسالی، پادشاه کاریزماتیک و دوراندیش گرجستان باستان، به همراه درباریان خود برای شکار به جنگل های سرسبز اطراف متسختا (پایتخت آن زمان گرجستان) رفته بود. او که از شوق شکار پرندگان شکاری برخوردار بود، شاهین محبوب خود را به دنبال یک قرقاول رها کرد. شاهین و قرقاول از دید پادشاه پنهان شدند و واختانگ با نگرانی به جستجوی آن ها پرداخت.

سرانجام، شاه و همراهانش به مکانی شگفت انگیز رسیدند: جایی که از دل زمین، آب های گرم با بخار دل انگیز و بویی خاص فوران می کرد. در کنار این چشمه های طبیعی، شاهین و قرقاول را یافتند که ظاهراً در اثر حرارت آب جان باخته بودند. این کشف، بیش از یک شکار ناموفق، پدیده ای شگفت آور برای پادشاه بود.

دستور ساخت پایتخت جدید

واختانگ گرگاسالی، که فردی با بینش عمیق و نگاهی استراتژیک بود، به سرعت پتانسیل عظیم این منطقه را دریافت. او نه تنها از وفور چشمه های آب گرم شگفت زده شده بود، بلکه به موقعیت جغرافیایی بی نظیر این دره در کنار رودخانه متکواری (کورا) نیز پی برد. این مکان، با چشمه های شفابخش و دسترسی آسان به آب، می توانست مکانی ایده آل برای یک سکونتگاه بزرگ و حتی پایتختی جدید باشد. بر اساس این دوراندیشی، پادشاه واختانگ دستور داد تا در این محل، شهری جدید بنا شود؛ شهری که قرار بود نمادی از قدرت و ثروت پادشاهی ایبریا باشد.

ریشه نام تفلیس: گرمای طبیعی و هویت شهر

نام این شهر نوپا از همان ابتدا با کشف اصلی آن پیوند خورد. در زبان گرجی، واژه تْبیلی (თბილი) به معنای «گرم» است. از این رو، شهری که در کنار چشمه های آب گرم بنا شد، به نام تْبیلیسی (თბილისი) به معنای «مکان گرم» یا «دارای چشمه های گرم» مشهور گشت. این نام، به وضوح ریشه های پیدایش شهر را در دل خود حفظ کرده و یادآور آن کشف اولیه است.

اما چرا این شهر امروزه در بسیاری از نقاط جهان و به خصوص در ایران، با نام تفلیس شناخته می شود؟ در طول تاریخ، و به دلیل اهمیت تفلیس به عنوان یک مرکز فرهنگی و تجاری مهم در منطقه، نام آن در زبان های مختلف دچار تغییراتی شد. اعراب که برای مدت طولانی بر این منطقه حکمرانی کردند، آن را طفلیس نامیدند و این نام به تدریج در جهان اسلام و از طریق آن به زبان های دیگر از جمله فارسی راه یافت. هرچند امروزه دولت گرجستان بر استفاده از نام اصلی تْبیلیسی تأکید دارد، اما میراث تاریخی و فرهنگی باعث شده تا نام تفلیس همچنان در برخی کشورها، از جمله ایران، کاربرد وسیعی داشته باشد و بخشی از هویت تاریخی این شهر به شمار آید.

افسانه شکار واختانگ و کشف چشمه های آب گرم، نه تنها داستانی جذاب از پیدایش تفلیس است، بلکه گواه پیوند ناگسستنی این شهر با طبیعت و هویت گرمابخش آن از همان آغاز است.

از متسختا تا تفلیس: یک انتقال استراتژیک و هوشمندانه

پیش از آنکه تفلیس به پایتخت گرجستان تبدیل شود، شهر دیگری قلب این پادشاهی را تشکیل می داد. درک این انتقال، کلید فهم موقعیت و اهمیت تفلیس در گذر زمان است.

متسختا: پایتخت باستانی و مذهبی گرجستان

پیش از انتخاب تفلیس، شهر متسختا (Mtskheta) به مدت چندین قرن پایتخت پادشاهی ایبریا (گرجستان باستان) بود. متسختا نه تنها یک مرکز سیاسی، بلکه نمادی از هویت فرهنگی و مذهبی گرجی ها به شمار می رفت. این شهر که در محل تلاقی رودهای متکواری و آرگوی قرار داشت، از نظر مذهبی دارای اهمیت بسیار بالایی بود و به عنوان مهد مسیحیت در گرجستان شناخته می شد. کلیساهای باستانی و صومعه های تاریخی آن، از جمله کلیسای جامع سوِتیتسخوولی (Svetitskhoveli Cathedral) و صومعه جْواری (Jvari Monastery)، گواه این اهمیت هستند.

با وجود جایگاه والای متسختا، واختانگ گرگاسالی دیدگاه های بلندپروازانه ای برای آینده گرجستان داشت که نیاز به پایتختی با ویژگی های متفاوت را ایجاب می کرد.

دلایل کلیدی انتخاب تفلیس به عنوان پایتخت جدید

تصمیم واختانگ برای انتقال پایتخت از متسختا به تفلیس، صرفاً به دلیل کشف چشمه های آب گرم نبود، بلکه بر پایه دلایل استراتژیک و دوراندیشانه استوار بود که به رشد و توسعه بی سابقه تفلیس در قرون بعدی انجامید.

• موقعیت جغرافیایی بی نظیر:

  تفلیس در قلب منطقه قفقاز، در دره ای سرسبز و در کنار رودخانه پرخروش متکواری واقع شده است. این موقعیت، آن را به نقطه ای کلیدی در مسیرهای تجاری مهم، به ویژه جاده ابریشم باستانی، تبدیل می کرد. این قرارگیری استراتژیک نه تنها امکان دسترسی به بازارهای شرق و غرب را فراهم می آورد، بلکه از نظر دفاعی نیز برتری های چشمگیری نسبت به متسختا داشت. کوه های اطراف، به ویژه رشته کوه متاتس میندا در غرب و تابوری در جنوب، سدی طبیعی در برابر حملات دشمنان ایجاد می کردند.

• پتانسیل رشد و توسعه:

  متسختا با وجود شکوه و اهمیت تاریخی خود، به دلیل محدودیت های طبیعی و توپوگرافی، ظرفیت محدودی برای گسترش و توسعه شهری در مقیاس وسیع داشت. در مقابل، دره وسیع و حاصلخیز تفلیس، فضای بسیار بیشتری برای ساخت وساز، توسعه کشاورزی و رشد جمعیت ارائه می داد. چشمه های آب گرم نیز به عنوان یک منبع طبیعی و جاذبه ای منحصر به فرد، می توانستند به رونق اقتصادی و جذب مهاجران کمک کنند.

• دوراندیشی واختانگ:

  پادشاه واختانگ، به دنبال ایجاد یک مرکز سیاسی، نظامی و اقتصادی قدرتمند بود که بتواند پادشاهی ایبریا را در برابر قدرت های منطقه ای همچون امپراتوری ساسانی و بیزانس مستحکم تر کند. او می دانست که برای حفظ استقلال و گسترش نفوذ گرجستان، نیاز به پایتختی با قابلیت های لجستیکی و دفاعی بهتر و پتانسیل رشد اقتصادی بالاتر دارد. تفلیس با موقعیت مرکزی خود در شرق گرجستان، می توانست به عنوان یک قطب حیاتی عمل کند.

نقش واختانگ در تثبیت هویت و قلمرو گرجی ها

واختانگ گرگاسالی نه تنها بنیان گذار تفلیس بود، بلکه یکی از برجسته ترین شخصیت های تاریخ گرجستان به شمار می آید. او از خاندان خسرویانی بود که ریشه هایی ایرانی داشتند و در تثبیت مسیحیت به عنوان دین رسمی در ایبریا نقش بسزایی ایفا کردند. تصمیم او برای ساخت تفلیس و انتقال پایتخت، فراتر از یک تغییر مکان صرف بود؛ این اقدام نمادی از عزم او برای تقویت هویت گرجی، متمرکز کردن قدرت و ایجاد یک قلمرو مستحکم در برابر نفوذ همسایگان قدرتمند بود. او با این کار، پایه های تفلیسی را بنا نهاد که در طول قرون متمادی، در کشاکش قدرت های منطقه ای، هویت و استقلال گرجستان را حفظ کرد و به نمادی از پایداری این ملت تبدیل شد.

تفلیس در قرون اولیه: از قلعه ای کوچک تا امارتی مهم

پس از بنیان گذاری توسط واختانگ گرگاسالی در قرن پنجم میلادی، تفلیس راهی طولانی را در مسیر تبدیل شدن به یک شهر مهم و تاثیرگذار در منطقه قفقاز طی کرد. این مسیر، پر از چالش ها، تغییرات حکومتی و نفوذ قدرت های منطقه ای بود که هر یک اثری بر این شهر باقی گذاشتند.

اولین نشانه های سکونت و تحولات ماقبل بنیان گذاری

اگرچه بنیان گذاری رسمی تفلیس به قرن پنجم میلادی بازمی گردد، اما شواهد تاریخی نشان می دهد که منطقه اطراف تفلیس از هزاره های چهارم و سوم پیش از میلاد نیز مسکونی بوده است. این شواهد باستان شناسی، حکایت از سکونت های اولیه در کرانه های رود متکواری دارد که از دیرباز به دلیل منابع آب و موقعیت مناسب، جذابیت بالایی برای جوامع انسانی داشته است.

برای اولین بار، نام تفلیس در سال نامه های قرن چهارم میلادی به عنوان یک «قلعه شهر» ذکر شده است. این نشان می دهد که حتی پیش از فرمان واختانگ برای ساخت یک پایتخت تمام عیار، این مکان به دلیل اهمیت دفاعی و استراتژیک خود، دارای استحکامات و سکونتگاهی سازمان یافته بوده است.

تفلیس در کشاکش قدرت های منطقه ای

موقعیت جغرافیایی تفلیس در مرز تمدن های بزرگ آن دوران، یعنی امپراتوری ساسانی ایران و امپراتوری بیزانس (روم شرقی)، این شهر را به میدان رقابت دائمی این قدرت ها تبدیل کرده بود. واختانگ گرگاسالی خود نیز در دوران حکومتش با ساسانیان درگیر بود. پس از او و تا ظهور اسلام، تفلیس بارها بین نفوذ این دو امپراتوری دست به دست شد و هر یک، تاثیرات فرهنگی، معماری و حتی مذهبی خود را بر شهر گذاشتند.

با ظهور اسلام در قرن هفتم میلادی، قدرت جدیدی از جنوب شرق وارد صحنه شد: اعراب مسلمان. در میانه قرن هفتم، حملات اعراب به منطقه قفقاز آغاز شد و گرجستان نیز تحت تأثیر این جهان گشایی ها قرار گرفت. اعراب با حضور طولانی مدت خود، نه تنها خسارات و لطمات فراوانی به گرجستان وارد کردند، بلکه تفلیس را به مرکز حکمرانی خود در منطقه تبدیل کردند.

تأسیس امارت تفلیس

در سال ۷۳۶ میلادی، اعراب به طور کامل تفلیس را تصرف کردند و آن را به مرکز امارت تفلیس تبدیل نمودند. این امارت، که تحت حاکمیت خلفای اموی و سپس عباسی قرار داشت، به مدت چندین قرن بر تفلیس و مناطق اطراف آن حکمرانی کرد. در این دوران، تفلیس به یکی از مهم ترین مراکز فرهنگی و تجاری جهان اسلام در منطقه قفقاز تبدیل شد. معماری شهر، سبک زندگی مردم و حتی نام آن (به طفلیس عربی شده) تحت تأثیر فرهنگ اسلامی قرار گرفت. با این حال، گرجی ها هرگز مبارزه برای استقلال و بازپس گیری پایتخت خود را متوقف نکردند.

در این دوره، در حالی که تفلیس تحت کنترل اعراب بود، پایتخت پادشاهی گرجستان به شهر کوتایسی منتقل شد و مبارزات بی امان گرجی ها برای محدود کردن نفوذ اعراب ادامه یافت. این جدال، نه تنها برای حاکمیت بر زمین، بلکه برای حفظ هویت ملی و مذهبی نیز بود.

بازگشت به آغوش گرجستان

اوج این مبارزات در قرن دوازدهم میلادی رقم خورد. داویت چهارم، ملقب به «بناگر» (David IV the Builder)، یکی از بزرگترین پادشاهان گرجستان، پس از سال ها جنگ و نبرد، سرانجام در سال ۱۱۲۲ میلادی تفلیس را از چنگ اعراب آزاد کرد. این پیروزی، که با جنگ معروف دیدگوری در سال ۱۱۲۱ میلادی آغاز شده بود، نقطه عطفی در تاریخ گرجستان بود.

پس از آزادسازی، تفلیس بار دیگر به عنوان پایتخت پادشاهی متحد گرجستان معرفی شد. این رویداد نه تنها استقلال گرجستان را تثبیت کرد، بلکه عصر طلایی این کشور را رقم زد. تفلیس تحت حاکمیت پادشاهی متحد گرجستان، به اوج شکوفایی خود رسید و به مرکزی برای تجارت، فرهنگ، هنر و علوم تبدیل گشت. معماری شهر بار دیگر دستخوش تغییر شد و بناهای جدید با سبک گرجی و بیزانسی در کنار آثار پیشین سر برآوردند.

عوامل موثر در گسترش و شکوفایی اولیه تفلیس

شکل گیری تفلیس صرفاً نتیجه یک تصمیم پادشاهی یا کشف یک چشمه آب گرم نبود؛ بلکه مجموعه ای از عوامل جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی دست به دست هم دادند تا این شهر به یکی از مراکز مهم منطقه قفقاز تبدیل شود. این عوامل، ریشه های اصلی شکوفایی و گسترش اولیه تفلیس را تشکیل می دهند.

تقاطع فرهنگ ها و تمدن ها

موقعیت جغرافیایی تفلیس، آن را به چهارراهی برای تلاقی فرهنگ ها و تمدن های مختلف تبدیل کرده بود. این شهر در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و پلی بین شرق و غرب، اروپا و آسیا بود. تجار، مسافران، اندیشمندان و هنرمندان از سرزمین های مختلف، از جمله ایران، بیزانس، اعراب، ارمنستان و روسیه، به تفلیس می آمدند و در آن سکونت می گزیدند. این تنوع فرهنگی، باعث غنای بی نظیر شهر شد. هر قومی با خود آداب، رسوم، زبان، مذهب و فنون خاص خود را به ارمغان می آورد و این اختلاط، بافتی چند فرهنگی و پویا را در تفلیس ایجاد کرد. این پویایی، به تفلیس هویتی منحصر به فرد بخشید که در کمتر شهری می توان مشابه آن را یافت.

اینجا محلی بود که کلیساها در کنار مساجد و کنیسه ها قرار می گرفتند و مردم با مذاهب و نژادهای مختلف در کنار هم زندگی می کردند. همین تنوع، باعث خلق فضایی باز برای تبادل اندیشه و رونق هنر و معماری شد.

رودخانه متکواری (کورا): شریان حیاتی شهر

همانطور که رود نیل برای مصر، و دجله و فرات برای بین النهرین شریان حیات بودند، رودخانه متکواری (کورا) نیز نقش حیاتی در شکل گیری و توسعه تفلیس ایفا کرد. این رودخانه که از کوه های ترکیه سرچشمه می گیرد و از قلب شهر تفلیس می گذرد، نه تنها منبع اصلی تأمین آب برای ساکنان بود، بلکه به عنوان یک مسیر حمل و نقل مهم نیز عمل می کرد. کشتی های کوچک و قایق ها، کالاها و مسافران را در طول رودخانه جابجا می کردند و این امر به رونق تجارت داخلی و منطقه ای کمک شایانی می نمود.

علاوه بر این، حضور رودخانه متکواری در شکل دهی به بافت شهری تفلیس نیز تأثیرگذار بود. بخش های قدیمی شهر در طول سواحل رودخانه رشد کردند و پل های متعددی بر روی آن، دو نیمه شهر را به هم متصل می کردند. سدهایی مانند سد اورتاچالا نیز برای تنظیم جریان آب و بهره برداری بهینه از آن احداث شدند که نشان از درک اهمیت این شریان حیاتی توسط ساکنان تفلیس از دیرباز دارد.

رونق تجارت و بازرگانی

موقعیت استراتژیک تفلیس در مسیر جاده ابریشم و قرار گرفتن آن در چهارراه تجاری بین شرق و غرب، شمال و جنوب، باعث شد تا این شهر به سرعت به یک مرکز بازرگانی پررونق تبدیل شود. کاروان های تجاری از چین، هند، خاورمیانه و اروپا، کالاهای گرانبهای خود را از تفلیس عبور می دادند و بازارهای این شهر همواره پر از جنب وجوش بود. ادویه جات، ابریشم، فلزات گرانبها، پارچه ها، چرم و انواع محصولات کشاورزی در بازارهای تفلیس مبادله می شدند.

این رونق تجاری، نه تنها ثروت فراوانی را به شهر سرازیر می کرد، بلکه باعث جذب صنعتگران، پیشه وران و بانکداران از مناطق مختلف می شد. وجود یک طبقه بازرگان قدرتمند، به توسعه زیرساخت های شهری، ساخت کاروانسراها، حمام ها و پل ها کمک کرد و شهر را به مرکزی پویا و مولد تبدیل نمود.

معماری و شهرسازی اولیه

بازتاب لایه های تاریخی و فرهنگی متفاوت، به وضوح در معماری و شهرسازی اولیه تفلیس قابل مشاهده است. بخش های قدیمی شهر، به ویژه در ساحل راست رودخانه متکواری، از خیابان های تنگ و پیچ در پیچ، خانه های قدیمی دو یا سه طبقه با بالکن های چوبی آویزان و حیاط های سرسبز تشکیل شده اند. این بافت، یادآور معماری قرون وسطی و تأثیرات ایرانی و بیزانسی است که در طول تاریخ بر شهر حاکم بوده اند.

در آغاز، تفلیس در طول سواحل رودخانه رشد کرد، اما با افزایش جمعیت و نیاز به فضای بیشتر، ساخت وساز به دامنه ها و تپه های اطراف، به ویژه در شمال و شمال شرقی شهر، گسترش یافت. قلعه های باستانی همچون ناریکالا (Narikhala)، که قدمت آن به دوران ساسانیان بازمی گردد، بر بلندای تپه ها خودنمایی می کنند و یادآور اهمیت دفاعی شهر در طول تاریخ هستند. این قلعه ها نه تنها مراکز دفاعی بودند، بلکه به عنوان نقاط دیده بانی و نماد قدرت حاکمان نیز عمل می کردند.

تفلیس از نگاه سفرنامه نویسان و مورخان بزرگ (شواهد تاریخی)

برای درک عمق تاریخی یک شهر، هیچ چیز گویاتر از شهادت کسانی نیست که خود شاهد شکوه و زندگی در آن بوده اند. سفرنامه نویسان و مورخان بزرگی که در قرون گذشته از تفلیس دیدن کرده اند، تصاویری زنده و دقیق از این شهر به یادگار گذاشته اند که اهمیت آن را در گذشته به وضوح نشان می دهد.

ژان شاردن، جهانگرد معروف فرانسوی که در قرن هفدهم میلادی از تفلیس بازدید کرده، با کلماتی شیوا به وصف این شهر پرداخته است. او در سفرنامه خود می نویسد:

شهر تفلیس جمعیت زیاد دارد، سکنه این شهر از اقوام و ملل مختلف ترکیب یافته چنان که می توان گفت در هیچ نقطه دنیا اختلاط جمعیت بدین سان نیست. بازرگانی این شهر رونق بسیار دارد، دربارش مجلل و باشکوه است و از نظر کثرت درباریان و عظمت بنا و دیگر شرایط و لوازم همطراز دربار پادشاهان می باشد… برخی از عالمان جغرافیا نام این شهر را تبیلی کالاکی گذاشته اند که به معنی شهر گرم است از این سبب که این شهر دارای چشمه های آب گرم و معدنی زیاد می باشد یا به این جهت که برخلاف بیشتر شهرهای دیگر گرجستان هوایش سرد نیست.

این نقل قول، نه تنها به جمعیت متنوع و رونق تجارت در تفلیس اشاره دارد، بلکه مجلل بودن دربار و اهمیت نام گذاری شهر بر اساس چشمه های آب گرم را نیز تأیید می کند.

پیش از شاردن، ابن حوقل، جغرافی دان و سفرنامه نویس برجسته عرب در قرن دهم میلادی، نیز از تفلیس دیدن کرده و آن را چنین وصف نموده است:

تفلیس… شهری است فراخ نعمت و استوار و پر برکت و ارزان کالاست و نسبت به سایر بلاد مشابه از این حیث برتری دارد… مردم آنجا سالم و مهمان نوازند و به کسی که اندکی فهم یا بهره ای از ادب داشته باشد علاقه مندند…

توصیف ابن حوقل، تصویری از یک شهر آباد، پرنعمت، امن و با مردمی مهمان نواز و فرهنگ دوست را ارائه می دهد که نشان دهنده شکوفایی اجتماعی و اقتصادی تفلیس در قرون میانه است.

علاوه بر این، مؤلف گمنام کتاب حدودالعالم، که در قرن دهم میلادی به زبان فارسی نوشته شده، تفلیس را اینگونه ستوده است:

تفلیس شهری است بزرگ و خرّم و استوار وآبادان و با نعمت بسیار…

این توصیفات، به وضوح نشان می دهد که تفلیس از دیرباز به عنوان یک مرکز مهم شهری، با جمعیتی متنوع و اقتصاد پویا، مورد توجه جهانگردان و مورخان قرار داشته است. هر یک از این شهادت ها، لایه جدیدی به درک ما از چگونگی شکل گیری و توسعه این شهر کهن می افزایند.

جغرافیای حیاتی: شکل دهنده تفلیس از دیرباز تا امروز

درک شکل گیری و توسعه تفلیس بدون توجه به جغرافیای بی نظیر آن، ناقص خواهد بود. طبیعت و موقعیت مکانی، از همان ابتدا نقش کلیدی در تعیین سرنوشت این شهر ایفا کرده اند.

موقعیت و توپوگرافی

تفلیس در جنوب شرق اروپا، در منطقه قفقاز و در فاصله ۱۲۰ کیلومتری رشته کوه قفقاز بزرگ قرار دارد. این شهر که در عرض جغرافیایی مشابه با شهرهای بزرگی مانند رم، استانبول و بارسلون قرار گرفته، از سه طرف به کوهستان و تپه ها منتهی می شود. این موقعیت محصور در کوهستان، علاوه بر زیبایی های طبیعی فراوان، مزایای دفاعی فوق العاده ای را برای شهر فراهم می کرد؛ عاملی حیاتی در دوران باستان که شهرها همواره در معرض تهاجم بودند. این توپوگرافی خاص، همچنین به شکل گیری الگوهای آب وهوایی منحصر به فرد تفلیس کمک کرده و باغات و مناطق سرسبز بسیاری را در اطراف شهر پدید آورده است.

رودخانه ها، کوه ها و دریاچه ها

همان طور که پیشتر اشاره شد، رودخانه متکواری (کورا) که از کوه های ترکیه سرچشمه می گیرد، به طول ۳۶ کیلومتر در داخل شهر تفلیس جریان دارد و نه تنها شریان حیاتی شهر است، بلکه به آن سیمایی خاص و چشم نواز می بخشد. علاوه بر متکواری، پنج نهر کوهستانی دیگر نیز از دامنه های اطراف به این رودخانه می ریزند که منابع آب طبیعی شهر را غنی تر می کنند. این شبکه ی آبی، به خصوص در دوران اولیه شهرنشینی، نقشی محوری در تأمین آب شرب و کشاورزی داشته است.

کوه های اطراف تفلیس، از جمله متاتس میندا در غرب، تابوری و تیغه های سولولاکی در جنوب، و رشته کوه ماخات در شرق، نه تنها منظره ای باشکوه را به شهر می بخشند، بلکه به عنوان یک حصار طبیعی عمل می کنند. چشمه های آب گرم، که ریشه نام تفلیس هستند، عمدتاً در دامنه های شمال شرقی کوه تابوری قرار دارند و دارای ترکیبات قلیایی و سولفات هستند که خواص درمانی دارند. وجود این چشمه ها، علاوه بر اهمیت استراتژیکی که واختانگ کشف کرد، همواره یک جاذبه طبیعی و منبعی با ارزش برای ساکنان تفلیس بوده است.

تفلیس همچنین دارای دو دریاچه کوچک به نام های لیسی و کو در دامنه های شمالی خود است. کمی دورتر، «دریاچه تفلیس» (که به آن دریای تفلیس هم گفته می شود) در پشت رشته کوه ماخات واقع شده و اطراف آن دشت سامگوری قرار دارد. این پهنه های آبی، نه تنها زیبایی های طبیعی شهر را دوچندان می کنند، بلکه از نظر زیست محیطی نیز حائز اهمیت هستند و در تعدیل آب وهوای منطقه نقش دارند. تمام این عناصر طبیعی، از رودخانه و کوهستان گرفته تا چشمه های گرم و دریاچه ها، دست به دست هم داده اند تا تفلیس در طول تاریخ، مکانی ایده آل برای زندگی، تجارت و دفاع باشد و به این شهر هویتی خاص و منحصر به فرد ببخشد.

نتیجه گیری: تفلیس؛ شهری که از دل افسانه و جغرافیا سربرآورد

سفر به اعماق تاریخ تفلیس، ما را به این درک می رساند که این شهر پایتخت گرجستان، تنها یک منطقه جغرافیایی نیست، بلکه روایتی زنده از هزاران سال پایداری، تغییر و شکوه است. تفلیس از دل افسانه ای کهن و شگفت انگیز پادشاه واختانگ گرگاسالی و کشف چشمه های آب گرمش سربرآورد؛ مکانی که گرمای طبیعی آن، نامی ابدی بر این شهر نهاد. این انتخاب، نه یک تصادف محض، بلکه نتیجه دوراندیشی یک پادشاه برای ایجاد پایتختی استراتژیک تر و با پتانسیل رشد بیشتر، در مقایسه با پایتخت پیشین یعنی متسختا، بود.

تاریخ اولیه تفلیس، داستانی پر فراز و نشیب از مبارزات برای بقا و حفظ هویت در کشاکش قدرت های منطقه ای بزرگ همچون ساسانیان، بیزانس و اعراب است. از یک قلعه شهر کوچک در قرن چهارم میلادی تا تبدیل شدن به امارتی مهم تحت حاکمیت اعراب، و سپس بازگشت به آغوش پادشاهی متحد گرجستان توسط داویت بناگر، هر دوره تاریخی لایه ای جدید به هویت این شهر افزود. عواملی همچون موقعیت استراتژیک بر سر جاده ابریشم، رودخانه حیاتی متکواری و پتانسیل بالای آن برای تبدیل شدن به تقاطع فرهنگ ها و تمدن ها، همگی در شکوفایی اولیه این شهر نقش بسزایی داشتند. معماری منحصر به فرد و بافت قدیمی تفلیس، گواه زنده ای از این گذشته پربار است که هر گردشگری را به خود جذب می کند.

تفلیس، شهری است که ریشه های عمیقش در دل افسانه ها، حکایت از پیوند ناگسستنی آن با طبیعت دارد و توسعه آن نیز گواه باریک بینی و دوراندیشی نیاکانش است. شناخت این ریشه ها، نه تنها درک ما را از این پایتخت زیبا عمیق تر می کند، بلکه ما را به سفری هیجان انگیز در دل زمان می برد تا شاهد تولد و تکامل یکی از جذاب ترین شهرهای قفقاز باشیم. هر قدم در تفلیس امروز، پژواکی از گذشته پرشکوه و داستان های ناگفته ای است که در انتظار کشف شدن هستند.